(Eerste van een vierdelige reeks verslagen van het IRI-congres)
De Zwitserse hoogleraar Andreas Auer hield een uiteenzetting over de totstandkoming van de directe democratie in zijn land en in de USA. Kern van zijn betoog was dat de jonge USA een sterke invloed had op de totstandkoming van de directe democratie in Zwitserland, en dat een eeuw later de beïnvloeding in de andere richting al even groot was.
Het is in de Amerikaanse staten Massachusetts (1777 en 1778) en New Hampshire (1779 en 1780) dat voor de eerste maal de direct-democratische goedkeuring van een grondwet door de kiezers plaatsvond. Het betrof hier de grondwet van de betrokken deelstaten. Merkwaardigerwijs werd de grondwet van de federale USA nooit aan een referendum onderworpen, tenzij in Rhode Island (waar het grondwetsvoorstel trouwens met een grote meerderheid werd verworpen). Dat er in het grondwetsontwerp van de USA geen directe democratie voorzien was (een toestand die tot op heden voortduurt), vloeit voort uit het diepe wantrouwen dat vele 'founding fathers' (de zogenaamde 'Framers') hadden tegenover de direct uitgesproken volkswil.
Niettemin hadden de Amerikaanse voorbeelden een inspirerende werking op de Franse Revolutie, die enkel jaren later uitbrak. Het concept van volksdeelname in de totstandkoming van wetten werd opgenomen in de Déclaration des droits de l'homme et du citoyen (1789). En inderdaad kwam in Frankrijk in 1793 een referendum tot stand over de grondwet. Belangrijk voor de verdere ontwikkeling van het referendumconcept was de bezetting van Zwitserland door Napoleon. Deze probeerde de losse Zwitserse confederatie om te zetten in een eenheidsstaat, en over dit voorstel werd dan een referendum ingericht in 1802. De meerderheid van de Zwitserse kiesgerechtigden verwierp het voorstel, maar dit werd toch als aanvaard beschouwd, omdat de niet-stemmers bij de voorstanders van de eenheidsstaat werden opgeteld. Ondanks deze procedurele wantoestand en ondanks het feit dat het referendum door een buitenlandse bezetter was ingericht, bleef het referendumidee na het vertrek van de Fransen uit hun land toch bij de Zwitsers hangen. In enkele kantons werden vormen van directe democratie ingevoerd en in 1848 volgde dan een eerste, bescheiden stap op federaal niveau. Eigenlijk komt het idee van directe democratie dus uit de USA, en bereikte het via het revolutionaire Frankrijk dan Zwitserland, waar het wortel schoot. Het cruciale verschil tussen Zwitserland en de andere Europese landen is dat in de Alpenstaat de burgerlijke revolutie die in 1848 door ons continent waarde, niet werd teruggeslagen maar gedeeltelijk kon doorbreken. In de jaren 1860-1870 voerde de zogenaamde 'democratische beweging' in diverse kantons tot meer en meer directe democratie. Volgens professor Auer was het motief hier minder, zoals in de Franse Revolutie, het behoud van de individuele vrijheid; meer en meer werd democratie als een waarde op zich gezien. In 1874 werd het referendum op volksinitiatief ingevoerd, eerst alleen over gewone wetten, vanaf 1891 ook over de grondwet. Op al deze punten werd eerst op kantonnaal niveau ervaring opgedaan, waarna het federale niveau volgde. Dit is een algemene trend. Ook in de USA pleegt het referendum op volksinitiatief eerst op lokaal niveau te worden ingevoerd. Meestal bestonden daar op lokaal niveau reeds ervaringen vooraleer het referendum dan op staatsniveau werd ingevoerd (in Californië bestond het referendum op volksinitiatief bijvoorbeeld reeds in de stad Los Angeles vooraleer het systeem op staatsniveau werd geïntroduceerd).
Van Zwitserland terug naar de USA
Merkwaardig genoeg heeft de direct-democratische impuls dan rond de eeuwwisseling een tweede maal de Atlantische Oceaan overgestoken, maar nu in omgekeerde richting. Rond de eeuwwisseling werden in heel wat westelijke staten van de USA het referendum en het volksinitiatief ingevoerd. Dit gebeurde vooral onder aanvoering van de populistische partij, die in die tijd vrij sterk stond in deze gebieden. Zwitserse kolonisten speelden daarbij in diverse deelstaten , zoals Oregon, een grote rol; en het Zwitserse voorbeeld gold overal als inspiratiebron. William Rappard (in The initiative, referendum and recall in Switzerland. Annals of the American Academy of Political and Social Science 43, p. 110-115, 1912) telde in die tijd meer dan honderd Amerikaanse boeken en artikels die het Zwitserse direct-democratische systeem behandelden.
Vreemd genoeg liep de impuls dood tijdens de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog. Op het federale niveau werd in de USA nooit enige vorm van directe democratie doorgevoerd, en in de oostelijke staten kwam van directe democratie ook niet veel in huis. Wat Europa betreft voerde na de oorlog enkel de Weimarrepubliek in Duitsland een totaal onwerkbare vorm van volksinitiatief in. Het is niet verboden om te vermoeden dat, zonder de cesuur van de Eerste Wereldoorlog, de invoering van de directe democratie in de USA een heel eind verder had kunnen opschieten, en dat de Duitse sociaaldemocraten hun direct-democratische doelstellingen naar Zwitsers voorbeeld wel hadden kunnen realiseren.
