Door Paul Nollen
Particratie is een regeringsvorm waarbij men meestal wel met verkozen volksvertegenwoordigers werkt, maar waarbij de wetgevende macht onrechtstreeks uitgeoefend wordt door de politieke partij(en). In sommige gevallen zijn dit maar enkele personen binnen de partij. Een particratie kan men herkennen aan het feit dat in het parlement overwegend volgens de partijlijn gestemd wordt. Dit toont aan dat de verkozenen niet persoonlijk in eer en geweten hun stem kunnen uitbrengen.
Een bijzonder autoritair systeem van particratie is het systeem waarbij met enkele partijen en een vaste meerderheid en oppositie gewerkt wordt. Meestal na een onderhands regeerakkoord, dat niet aan de kiezer wordt voorgelegd. Hierdoor wordt bijkomend ook nog belet dat een deel van de verkozenen van de partijen of fracties van de oppositie aan het wetgevend werk kunnen deelnemen.
Directe democratie
Dit is niet het geval in parlementen waar de verkozenen per onderwerp een meerderheid moeten zoeken, zoals in Zwitserland en Nebraska. Niet toevallig zijn dit ook staten met naast het parlement ook nog een directe democratie waarin de burger rechtstreeks kan ingrijpen in de wetgeving. Door de aanwezigheid van een directe democratie naast de volksvertegenwoordiging wordt ook een al te gretige zelfbediening uit de staatskas vermeden (het bij wet bepalen van de partijdotaties, de eigen wedden, vergoedingen, pensioenen, en dergelijke).
Ook blijken de Angelsaksische politieke systemen minder gevoelig voor de partijdictatuur. Wellicht is de oorzaak dat de verkozenen afhankelijker zijn van een geografische kiesomschrijving voor hun herverkiezing en minder van een gecentraliseerde partijstructuur.
Partijprogramma's
Inherent aan een particratie zijn ook de 'partijprogramma's' die een algemene ideologie overstijgen en die zeer uitgebreid en gedetailleerd worden. Daardoor krijgen de burgers de indruk dat er toch ergens iets in het programma staat waar zij zich in kunnen vinden. Op die manier wordt bij de burger het idee ingevoerd dat stemgedrag van de verkozenen, dat afwijkt van de partijlijn, niet meer aanvaard kan worden.
Ook tekenend voor een particratie is dat de politieke partij(en), als de gelegenheid zich voordoet, elk voorwendsel zullen aangrijpen om de vrije meningsuiting aan banden te leggen omdat zij beseffen dat dit voor hen de grootste risicofactor is. Voor democratieën die evolueren naar een particratie volstaat het dan ook om stapsgewijs een dreiging tot vervolging op te bouwen, met alle middelen die de overheid ter beschikking heeft, om tot een effectieve (zelf)censuur te komen.
Veel zogenaamde democratieën zijn ontaard in particratieën. Sommige dictaturen zijn dan weer geëvolueerd naar een particratie.
Onverschilligheid
De particratie blijkt een regeringsvorm te zijn die niet direct aanleiding geeft tot opstand van de burgers, maar eerder onverschilligheid en afkeer van de politiek in de hand werkt. De instandhouding van de particratie is dan ook nauw verbonden met het cliëntelisme dat, ten koste van de ganse samenleving, welig tiert en zo de bestaansreden van de politieke partijen tracht te verantwoorden en te bestendigen. Dit is dan ook de reden dat drukkingsgroepen en belangengroepen over het algemeen de particratie genegen zijn.
De verweving met sommige aspecten uit de democratie, zoals vrije verkiezingen, wordt aangegrepen om de particratie voor democratie te laten doorgaan.
Afwijking
Een veelgebruikt criterium voor een particratie is het aantal stemmingen in de wetgevende organen dat afwijkt van de partijlijnen of partijblokken. Dit geeft een goede aanduiding van de werkelijke macht van de politieke partijen. Deze macht over het stemgedrag van de verkozenen wordt voornamelijk uitgeoefend via de lijstvorming, meer bepaald de toewijzing van de zogenaamde 'verkiesbare plaatsen'.
Sam Depauw verwijst in zijn werk Rebellen in het parlement ook naar de 'financiële zekerheid' die geboden wordt aan parlementariërs, en gewezen parlementariërs, door de machtige zuilen die verwant zijn met de politieke partijen. 'De partijlijn primeert duidelijk op het eigen persoonlijke oordeel of op dat van de lokale partijafdeling. (…) Parlementaire fracties in de Belgische parlementen stemmen in hoge mate coherent.'
Nochtans is, in de meeste zogenaamd democratische landen, het rechtstreeks of onrechtstreeks beïnvloeden van het stemgedrag van verkozenen bij wet verboden.
Geheime stemmingen
Sommige vooraanstaande politici in België menen dat de geheime stemming de oplossing zou kunnen zijn om verkozenen opnieuw te laten stemmen naar 'eer en geweten'. Nadeel van de geheime stemming is dat de burgers geen idee meer hebben hoe hun 'verkozene' stemt. 'Een heel klein groepje met drie, vier partijvoorzitters bestuurt het land. Daarachter loopt dan een ganse schare van alibi-verkozenen en alibi-aanwezigen', weet Kamervoorzitter Herman De Croo te melden (De Morgen, 20.12.2003, p. 38). Diezelfde De Croo heeft trouwens ook het idee geopperd om Kamerleden geheim te laten stemmen: 'Alleen op die manier zullen de parlementsleden durven doen wat ze denken.' (De Standaard, 10.01.2004; blijkens het bericht was de SP.A tegen). Tevoren is dat idee ook al eens voorgesteld door Pieter De Crem ('Er moeten geheime stemmingen zijn zodat Kamerleden echt volgens hun mening kunnen stemmen', De Standaard, 27.08.1996).
Buitenlandse situaties
In Nederland zijn er statistische gegevens beschikbaar over dit stemgedrag volgens de partijlijn. De fracties in de Tweede Kamer wijken zeer zelden af van de partijlijn. In de afgelopen vier jaar is het slechts vijf keer voorgekomen dat een afzonderlijk Kamerlid afweek van de meerderheid van zijn of haar fractie. Slechts 0,0017 procent van alle uitgebrachte stemmen was niet in lijn met de eigen partij.
In de Amerikaanse deelstaat Nebraska is voor de verkozenen partijlidmaatschap niet toegestaan. De politieke voorkeur van de verkozenen is echter wel min of meer bekend zodat er wel gevolgd kan worden of de stemmingen volgens de partijlijnen gebeuren. Stemmen volgens de partijlijn is dan ook uitzonderlijk en krijgt het nodige commentaar in de pers.
In principe wordt er per onderwerp een meerderheid gezocht in het parlement. Er zijn geen formele partijbindingen of groepen in het parlement. Coalities worden gevormd van onderwerp tot onderwerp gebaseerd op de politieke filosofie van een parlementslid, zijn geografische achtergrond of zijn kiesdistrict. Nebraska is daarenboven ook nog een 'directe democratie' zodat de burgers rechtstreekse wetgevende bevoegdheid hebben als zij dat wensen.
Ook in Zwitserland bestaat geen vaste verdeling tussen meerderheid en oppositie in het parlement en dient er per onderwerp een meerderheid gezocht te worden. In plaats van een regering gebaseerd op een sterke meerderheidspartij gebruiken de Zwitsers een uitgebreid consultatieproces.
Naast de parlementaire werking is er in Zwitserland een directe democratie waarbij de burgers soeverein zijn en gezamenlijk dus de hoogste wetgevende instelling vormen. Zo kan bijvoorbeeld de grondwet enkel via een referendum gewijzigd worden.
Wisselmeerderheid
In de representatieve systemen waar met formele meerderheden gewerkt wordt, en waar onderhandse regeerakkoorden gesloten worden die niet aan de kiezer worden voorgelegd, wordt zo een deel van de burgers helemaal uitgesloten van de wetgevende besluitvorming. Het is zeer uitzonderlijk dat aan partijen en hun verkozenen die geen deel uitmaken van de na de verkiezingen gevormde meerderheid, de mogelijkheid gegeven wordt aan het wetgevend werk deel te nemen (in België noemt men dit een 'wisselmeerderheid').We kunnen dan spreken van een zeer autoritaire vorm van particratie.
Uit het voorgaande kunnen we besluiten dat systemen waar uit concrete observatie blijkt dat de politieke partijen de wetgevende macht uitmaken, en niet de burgers (representatief of direct), er sprake is van een particratie.
